Ηράκλειτος

Ηράκλειτος

Βιογραφικά στοιχεία  

Γεννήθηκε στην Έφεσο κατά το 544 π.Χ. Αν λάβουμε όμως υπ' όψιν ότι η ακμή του συμπίπτει με την 69η Ολυμπιάδα (504 π.Χ.-501 π.Χ.) και έζησε 60 έτη, μπορούμε να δεχθούμε ότι ο θάνατός του συνέβη το 484 π.Χ.. Πατέρας του αναφέρεται ο Βλύσων (ή Βλόσων) ή Ηράκων. Ανήκε στο γένος των Ανδροκλειδών, εκείνων δηλαδή που υπό την Αρχηγία του Ανδρόκλου, του γιου του Βασιλέα των Αθηνών Κόδρου, εξορμήσθηκαν από την Αθήνα και έκτισαν στην Ιωνία (Μικρά Ασία) την Έφεσο. Οι περί του βίου του όμως αναφερόμενες ειδήσεις είναι πολύ λίγες. Ο Ηράκλειτος υπήρξε από παιδικής του ηλικίας άξιος θαυμασμού. Αν και δεν υπήρξε κανενός άλλου μαθητής, υποστήριζε ο ίδιος πως είχε μάθει τα πάντα από τον εαυτό του. Από τα διασωθέντα αποσπάσματα του έργου του, φαίνεται ότι γνώριζε πολύ καλά σχεδόν όλα τα συγγράμματα των προγενέστερων φιλοσόφων, των επικών και ελεγειακών ποιητών καθώς και όλες τις ιστορικές συγγραφές που κυκλοφορούσαν στην εποχή του στην Ιωνία.

Η εποχή του είναι μεταβατική και σηματοδοτείται από μεγάλες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές αλλαγές. Η φιλοσοφία του αντιμετωπίζει κριτικά τις εξελίξεις της εποχής του και παίρνει αποστάσεις τόσο από τη μυθική παράδοση όσο και από τη νέα κοινωνία που ανατέλει.

Έργο   

 Στον Ηράκλειτο απονέμεται ένα έργο με τίτλο Περί Φύσεως, το οποίο χωρίζεται σε τρία μέρη με περιεχόμενο πολιτικό, θεολογικό και κοσμογονικό. Από τα λιγοστά αποσπάσματα που έχουν διασωθεί, φαίνεται πως ο χαρακτήρας του γραπτού έργου του είναι αποφθεγματικός. Η δομή και σύνθεση των αφορισμών του είναι λεπτομερειακά επεξεργασμένη και το ύφος του αινιγματικό. Αυτός είναι άλλωστε ο βασικός λόγος για τον οποίο αποκλήθηκε «σκοτεινός».

1.Ο βασιλιάς στον οποίο ανήκει το δελφικό μαντείο ούτε λέγει ούτε κρύπτει αλλά δίνει σημάδια.

2.Δεν μπορείς να μπεις στο ίδιο ποτάμι για δεύτερη φορά.

Χαρακτηρίζοντας με αυτόν τον τρόπο το έργο του, ο Ηράκλειτος υποδεικνύει ότι δεν αποκαλύπτει τη σκέψη του με άμεσο τρόπο, ούτε όμως επιχειρεί να παραπλανήσει τους ακροατές του. Παρέχει τα σημάδια, τα οποία εκείνοι καλούνται να εννοήσουν με τον ορθό τρόπο. Η φιλοσοφία του, πάλι με τα λόγια του ίδιου, δεν είναι μια αυθαίρετη και υποκειμενική κατασκευή αλλά μια έκφραση του λόγου που διέπει τα πάντα, όσο και αν μένει απρόσιτος στους πολλούς. Η δυσκολία κατανόησης του λόγου του δεν οφείλεται επομένως σε δική του ιδιορρυθμία, αλλά στην αδυναμία των πολλών να εννοήσουν όχι τα λόγια του αλλά τον ίδιο τον «λόγο».

Στον Ηράκλειτο η έννοια λόγος έχει πολλές σημασίες και εννοιακές αποχρώσεις. Σημαίνει ομιλία (προφορικός λόγος), αλλά και ρυθμιστική αρχή που διέπει το σύνολο της πραγματικότητας και συνδέει με σχέσεις αναλογίας τα πάντα. Επομένως, εδώ ο λόγος είναι η αιώνια καθολική σχέση που ρυθμίζει την πραγματικότητα, όπως αυτή εκφράζεται γλωσσικά.

Μέλημα του φιλόσοφου είναι η αφύπνιση των ανθρώπων και η καθοδήγησή τους προς την ομολογία, προς τη λογική σκέψη που καθορίζει και συνδέει τη βαθύτερη φύση των πραγμάτων. Με αυτόν τον τρόπο διακρίνει την «πολυμάθεια» από την ουσιαστική και βαθειά γνώση των πραγμάτων.

Κοσμολογία

Ο κόσμος για τον Ηράκλειτο δεν είναι αποτέλεσμα δημιουργίας ή γένεσης, αλλά προϋπάρχει προαιώνια και περιγράφεται ως ζωντανή φωτιά, η οποία εναλλάξ δυναμώνει και εξασθενεί, χωρίς ποτέ να σβήνει εντελώς.

Το αείζωον πυρ διανύει μια κυκλική τροχιά κατά την οποία μεταλλάσσεται σε θάλασσα, κατόπιν σε γη, για να ακολουθήσει η αντίστροφη διαδικασία μεταλλαγής της γης σε θάλασσα και της θάλασσας σε φωτιά. Το πυρ του Ηράκλειτου είναι μια κοσμολογική σταθερά που κινείται και μεταμορφώνεται αέναα. Η διαρκής κίνηση και μεταβολή αποτελεί το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της πραγματικότητας, το οποίο εξέφρασε ο φιλόσοφος με την εικόνα ενός ποταμού που παραμένει ίδιος, ενώ το νερό που κυλάει μέσα του αλλάζει διαρκώς. Αντίθετα με τους οπαδούς του, τους αποκαλούμενους Ηρακλείτειους, ο φιλόσοφος μάλλον δεν πίστευε σε μια καθολική ροή και μεταβολή, αλλά επέμενε στη σύνδεση αυτής της μεταβολής με σταθερές παραμέτρους. Η παροιμιώδης φράση που χαρακτηρίζει τη φιλοσοφία του Ηρακλείτου:                                                                                                                     Τα πάντα ρει, μηδέποτε κατά τ'αυτό μένειν

Σε ό,τι αφορά τη θέση του ως προς τις αντίθετες έννοιες, χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το απόφθεγμά του «τα ψυχρά θερμαίνονται, τα θερμά ψύχονται, τα υγρά ξηραίνονται, τα ξηρά υγραίνουν», το οποίο υποδεικνύει ότι οι φαινομενικά αντίθετες καταστάσεις, τάσεις και δυνάμεις, συνδέονται με μια συνεκτική σχέση αρμονίας. Η σχέση των αντιθέτων του δεν εκφράζεται μόνον μέσω του κοινού λόγου, αλλά και ως «πόλεμος» - μια άλλη όψη της αρμονίας, μια κοσμική σταθερά που διέπει τα αντίθετα και παράγει διαρκώς μέσω συγκρούσεων νέες ισορροπίες. Η χρήση του όρου πόλεμος («πόλεμος πατήρ πάντων» είναι ένα επίσης από τα γνωστά ρητά του) συνδέεται στην ουσία με το «τα πάντα ρει» καθώς τα πάντα στον κόσμο είναι σε συνεχή κίνηση και διεργασία (δηλαδή, σε πόλεμο).

Ο Ηράκλειτος, πιστός στο «τα πάντα ρει» υπενθύμιζε ότι «δεν μπορείς να μπεις δυο φορές στον ίδιο ποταμό» επειδή ανά πάσα στιγμή ο ποταμός αλλάζει, οπότε ποτέ δεν είναι ο ίδιος ποταμός.

Επίσης υποστήριζε ότι η πρωταρχική ουσία στον κόσμο είναι η ενέργεια (το πυρ). Σήμερα, μετά την πειραματική επιβεβαίωση της θεωρίας του Άλμπερτ Αϊνστάιν γνωρίζουμε βέβαια ότι αυτό είναι αλήθεια και ότι η ύλη και η ενέργεια είναι το ίδιο πράγμα σε διαφορετική κατάσταση.

Για περισσότερα....
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   Παρακάτω παραθέτω μερικούς‘‘εκ των Ηρακλειτίων αφορισμών’’,θαυμάστε τους...

1)Συλλάψιες όλα και ουχ όλα, συμφερόμενον διαφερόμενον, συναίδον διαίδον, και εκ πάντων εν και εξ ενός πάντα.= Συνάφειες είναι : ολότητα και μη ολότητα, ομόρροπο και αντίρροπο, σύμφωνο και παράφωνο. Από όλα ένα και από ένα όλα.

2)Κόσμον τόνδε, τον αυτόν απάντων, ούτε τις θεών ούτε άνθρώπων εποίησεν, αλλ' ην αεί και έστιν και έσται πυρ αείζωον απτόμενον μέτρα και αποσβεννύμενον μέτρα.= τον κόσμο αυτό ίδιο για όλους, ούτε κάποιος απ'τους θεούς ούτε κάποιος απ'τους ανθρώπους τον έφτιαξε, αλλά ήταν πάντα και είναι και θα είναι φωτιά ζώσα που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο.
                                                                                                               3)Ανθρώπους μένει αποθανόντας, άσσα ουκ έλπονται ουδέ δοκέουσιν = Τους ανθρώπους όταν πεθάνουν τους περιμένουν πράγματα που δεν τα ελπίζουν και δεν τα υποθέτουν
                                                                                                           4)Αξύνετοι ακούσαντες κωφοίσιν εοίκασι φάτις αυτοίσιν μαρτυρεί παρεόντας απείναι.=Οι ανόητοι κι αν ακούσουν με κουφούς μοιάζουν , έχουν τη φήμη πως και παρόντες είναι απόντες
 
5)Ψυχής πείρατα ιών ουκ αν εξεύροιο πάσαν επιπορευόμενος οδόν ούτω βαθύν λόγον έχει.= Της ψυχής τα πέρατα δεν θα τα βρεις, όποιο δρόμο κι αν πορευθείς, τόσο βαθύ λόγο έχει
 
6)Μη εική περί των μεγίστων συμβαλλώμεθα.= Να μην συμπεραίνουμε τυχαία για τα πολύ μεγάλα γεγονότα
 
7)Είς εμοί μύριοι, εάν άριστος ήι.= Ο ένας για μένα αξίζει μυριάδες αν είναι άριστος
 παίδες τα αθύρματα άνδρες γενόμενοι απέρριψαν.= Παιδικά παιχνίδια οι ανθρώπινες δοξασίες
 
                                                                                                                     8)Τους καθεύδοντας εργάτας είναι και συνεργούς των εν τωι κόσμωι γινομένων.=Αυτοί που κοιμούνται είναι εργάτες και συνεργοί σε όσα γίνονται στον κόσμο
 
9). . . πάντων, α φέρουσιν ώραι = Όλα τα πράγματα έρχονται στην ώρα τους
 
10)Όκωσπερ σάρμα είκη κεχυμένων ο κάλλιστος κόσμος = Σαν σκουπίδια τυχαία χυμένα είναι ο ομορφότερος κόσμος
                                                                                                                                        11)Ψυχής έστι λόγος εωυτόν αύξων.= Η ψυχή έχει κάθε λόγο να αυξάνει τον εαυτό της

                                                                                                                                               

Σοφές Φράσεις του Ηράκλειτου:

Α)`` Ήλιος ουχ υπερβήσεται μέτρα ειδε μη, Ερυνίες μιν,Δίκης επίκκουροι, εξευρήσουσιν’’.(Ηράκλειτος  226) =Ο  Ήλιος δε θα ξεπεράσει τα μέτρα του, δηλαδή δε θα παραβεί τους νόμους που τον διέπουν, αλλιώς οι Ερινύες,οι θεραπαινίδες της Δικαιοσύνης, θα τον ανακαλύψουν.             (Η αρχή του μέτρου στη φυσική μεταβολή εκφράζεται επιγραμματικά και συνεπάγεται αμετάκλητα την τιμωρία της ύβρεως).        

 

Β)``Πόλεμος πάντων μέν πατήρ έστι, πάντων δε βασιλεύς, και τους μέν θεούς έδειξε τους δε ανθρώπους,τους μεν δούλους εποίησε τους δε ελεύθερους’’ (Ηράκλειτος  212)=Ο πόλεμος είναι πατέρας των πάντων και ο βασιλεύς των πάντων,και μερικούς τους έκανε θεούς,άλλους ανθρώπους,μερικούς τους έκανε δούλους,άλλους ελεύθερους.(Ο πόλεμος είναι η προσφιλής μεταφορά του φιλοσόφου, για να εκφράσει την κυριαρχία της αλλαγής στον κόσμο,που βρίσκεται συνεχώς σε κατάσταση σύρραξης).